Một góc nhìn gia giáo xưa qua bài thơ được ghi lại năm 1888

Trong khi sưu tầm tư liệu tại Thư viện Quốc gia Hà Nội, hồi tháng 8/2005, chúng tôi đọc được một bài thơ lục bát dài, đăng tải trên một tờ báo nổi tiếng, nội dung chính là Thơ mẹ dạy con gái, được dịch sang tiếng Pháp: Conseils d’une mère à sa fille, bởi A. Chéon, trong Bulletin de la Société des études Indochinoises de Saigon. Điểm đặc biệt về hình thức là từ một bài thơ Việt ngắn gọn, tác giả đã cố sức chuyển ngữ, diễn đạt sang tiếng Pháp, với dung lượng gần gấp đôi bản tiếng Việt. Nội dung bài thơ, như tiêu đề, là lời mẹ dạy con gái, quanh vấn đề thường nhấn mạnh là Công – Dung – Ngôn – Hạnh, mà xét về nội dung cũng như ngôn từ, bước đầu, chúng tôi nhận thấy có lẽ, nó được ra đời trong một đại gia đình xứ Huế. Nhận thấy đây là một tư liệu có thể giúp cho chúng ta tìm hiểu quan niệm giáo dục trong gia đình xưa theo truyền thống Nho giáo, chúng tôi xin trích giới thiệu với bạn đọc. Vì tác giả là người Huế nên thường viết sai các dấu hỏi và dấu ngã, chúng tôi giữ nguyên theo bản gốc.

Một đại gia đình ở Huế với nhiều thế hệ chung sống.

CONSEILS D’UNE MÈRE

À SA FILLE

(Traduits par A. Chéon,

Bulletin de la Société des études Indochinoises de Saigon,

N0 10/1888: 18 – 35).

THƠ MẸ DẠY CON

[19] Tượng rằng là đạo mẹ cha,

con trai con gái cũng là một thương.

Trai thì cha dạy văn chương,

gái thì mẹ dạy mọi đường nết na.

Xưa còn nên năm nên ba,

thơ ngây vui biết những là sự chơi.

Bây giờ con đã nên người,

khá tua nghe thốt nghe lời mẹ răn.

Rẽ ròi chơn tóc kẻ răng,

trông con đứng đặng cho bằng chị em.

Nết na nhiệm nhặt người khen,

làm gái làm mụ chẳng thèm truốt chau.

Chưởi chó mắng mèo hanh hao,

con đừng thói ấy mẹ rầu lắm thay.

[21] Dì cô trình phải niệm tay,

mẹ mình thì chớ xưng ngay mẹ người.

Khuyên con chưa nói đà cười,

con gái dường ấy thì người chẳng ưa.

Lời nói láu táu lua tua,

hàng tôm hàng cá là đồ chẳng nên.

Ví dầu ca xướng một bên,

dửng dưng đừng biết mới bền tiết con.

Ghẻ ruồi nó giặm mặt son,

nhảy quanh cột rạp bôn chôn nỗi gì?

Đánh quần đánh áo ra đi,

đứa chen cột rạp đứa kề lưng trai.

Đồ hư mẹ thấy hoài hoài,

con đừng bắt chước khôn nài giá trong.

Ở cho xóm ngợi người khong,

cậu cô yêu dấu mới hòng nên con.

[23] Như trăng càng bữa càng tròn,

chìu lòng thin nết kẻo đòn kẻo roi.

Sao con chẳng gẫm con coi,

những gái hêu đòi ước nó hơn ai ?

Nhà dầu nhiều anh em trai,

thì con cũng phải coi ngoài coi trong.

Sao cho cha mẹ đành lòng,

mai sau già yếu để phòng cậy nương.

Ở cho biết kính biết nhường,

thung dung cách điệu hòa bường nết na.

Áo cũ con bận trong nhà,

cũ mà cũ sạch rách mà rách thơm.

Tóc tai đầu cổ vẻn vang,

lấy nước làm sạch còn hơn phấn giồi.

Áo mới con bận cùng người,

trong nhà nô tì ra ngoài công khanh.

Như vầy mới gọi gái lành,

mẹ khuyên con chớ nói hành chuyện ai.

Trong nhà nhiều tôi tớ trai,

con tua nghiêm nhặt chớ hoài cợt vui.

[25] Nó là phần ở tôi đòi,

nó xem vào đặng bày lời xấu xa.

Trước là xấu mẹ xấu cha,

sau là hổ thẹn với bà với con.

Hằng bữa mẹ hằng răn con,

khuyên con giữ tập lòng son cho bền.

Chữ trinh như vậy mới nên,

khuyên con khẳn khắn chớ quên mọi đàng

Ngồi lê đôi mách chớ màng,

hễ là con gái thời toan việc nhà.

Cho biết thờ mẹ kính cha,

ngũ thì cho biết tiếng gà tiếng chim.

Những loài tôi tớ đừng tin,

nữa ăn nữa bỏ ai gìn cho con.

Tối thì chớ vội giấc ngon,

thỏng mắm ghè gạo biết còn biết không.

Soi ngoài cho khắp soi trong,

hòm thì có khóa cữa gài có then.

Mùng mền cha mẹ sữa xem,

e khi giòi rít nó chen lộn vào.

Nét soi đừng sót chỗ nào,

rồi thì con sẽ đi vào nghỉ ngơi.

Ngũ thì quần áo chớ rời;

giữ cho cẩn thận kẻo lời thị phi.

Động thì cho biết tiếng chi,

đừng mê giấc ngũ phòng khi gian tà.

Mẹ dạy con việc trong nhà,

lại dạy đi chợ cùng là mua ăn.

Đi chợ thì đi xung xăng,

[27] liếc xem thử giá cho bằng người ta

Vật chi đẹp miệng mẹ cha,

vật chi tôi tớ mua ra hai đàng.

Mua cá thì phải xem mang,

bầu bí xem bóng mới toan khỏi lầm.

Cau già chúng mắc rầm rầm,

nếu nó tráo mặt thì châm kiêm vào.

Mua bầu thì mua thanh hao,

có hành thời nấu bí đao mới mầu.

Đặt rỗ coi trước nhắm sau,

chợ nhiều ăn cắp nó mau quá chừng.

Chỗ nào xâu xé thì đừng,

nếu con ghé lại ai dừng cho con ?

Điếm đàng nhiều đứa hung hoang,

đến khi hồn ẩu nó còn kể ai ?

Giả đò tuôn vế cọ vai

nín đi thì dại tay hai lại rầy.

Đi chợ cho kíp chớ chầy,

nếu trưa buổi chợ chắc gầy mẹ cha.

Đi chợ đến khi về nhà,

những em cùng cháu chạy ra nó mừng.

Bánh trao ngoài cữa thì đừng,

e nó quen chừng hư nết nó đi.

Nấu nêm cam khổ mùi chi,

trách thì có thứ nước thì có đóng.

[29] Một lần mặn lạt ghi lòng

sau dầu không nếm có chừng cũng ngon

Lựa là bát sứ mâm son,

muối dưa mặn lạt chớ còn mùi tanh.

Ăn rồi trách cá trã canh,

chó treo mèo đậy đễ giành buổi sau.

Bát đũa hễ rửa thì lau,

nồi vá vật mọn cũng lau cũng chùi.

Bữa ăn dọn rửa đã rồi,

vò tương vò mắm con hầu xét soi.

Hễ mắm cạn nước thì giòi,

hễ tương không đậy thì ruồi nó bâu.

[31] Trong nhà xét trước xem sau,

cho hay cần kiệm khỏi âu cơ hàn.

Con đừng lơ đĩnh lơ hoang,

xóm diềng bậu bạn ai màng kể chi?

Có ba có mẹ bù chì,

không cha không mẹ lấy gì con ăn?

Dạy con mẹ dạy từ ngằn,

mũi kim mẹ lại lần lần biễu cho.

Cắt áo thì phải nhắm đo,

nếu mà già kéo thì so cho đều.

Dài vắn thì con coi theo,

chừng cao chừng thấp mĩ miều mới xinh.

Cắt áo thì phải nhắm hình

gầy thì hẹp kích chắc thì nới tay.

Giữ cho đừng trái mới hay,

việc cắt chưa khó cho tày đường may.

Đường viền con giữ cho ngay,

mũi kim cho nhặt cho dày mới xinh.

Nghề may con đã nhuần mình,

thời mẹ lại dạy cửi canh cùng người.

Làm ăn chẳng phải việc chơi,

đũi vải tơ lụa việc thời khéo khôn.

Quây xa thì quây cho tròn,

mũi quay phải giữ cho son mới đều.

Con đừng làm chứng trớ trêu,

ngồi lâu ngũ gục xa kêu ngập ngừng.

[33] Nghề canh con chớ dễ dưng,

tơ lụa khó lắm con đừng ngó ngơ.

Quây tơ thì giữ mối tơ,

nếu ống (?-TĐH) lồng vọng thì như tơ vò.

Đến khi vào khổ vào go,

hễ là mất mối thì lo tối ngày.

Dệt thì dở dập liền tay,

cho đều răng khổ đừng dày đừng thưa.

Quăng thoi chức nữ đời xưa,

dạy con cho biết phượng thờ một khi.

Tên người là bà Ngươn Phi,

có nghề canh cửi con thì kính tin.

Đến ngày đối kỵ tổ tiên,

nước người tinh sạch cần quyền lửa hương.

Quẩy đơm chẳng phải như thường,

dạy con cho biết vẻ viên mới mầu.

Nem hoa nem lụa khác nhau,

chao nem khác loại noi theo thế thường.

Cũng thì là bột là đường,

khéo lọc thì tốt khéo lường thì cân.

Bột lọc thì nước mấy phân,

bột đậu thì nước mấy phân mới vừa.

Việc làm bất ý ai ưa ?

khuyên con bằm chả thì chừa giơ cao.

Nếu mà giăm thớt lộn vào,

mùi tanh hôi khét làm sao cho đành ?

[35] Không muối thì hành lanh chanh,

đừng đâm bằng bát giống sành chắc đâu?

Đồ hầm là vị đoan đầu,

để sau mới liệu ắt hầu nó dai.

Dễ ai khôn khéo hơn ai ?

khôn thì bắt chước ý người mới hay.

Trộn gỏi thì đừng lấy tay,

có chanh có dấm đất rày thấm ra.

Bao nhiêu lời mẹ dặn mà,

khuyên con khá giữ chớ qua thất lòng.

Rập khuôn con đặng in lòng,

trăm xe cũng có chốn mong tới cầu.

Đến sau con về làm dâu,

các điệu đã đủ nào hầu kém ai ?

Mẹ chồng dầu có bẻ bai,

thì mẹ cũng khỏi mang lời xấu xa.

Dầu con xuất táo xuất gia,

dạy thêm con nữa nhờ cha mẹ chồng.

Nên hư hệ ở Thiên Công,

đặt làm thiết giáo để phòng hậu lai.